Do najważniejszych powikłań cukrzycy zalicza się kwasicę cukrzycową i śpiączkę cukrzycową, powikłania ze strony narządu krążenia oraz zakażenia, na które chorzy na cukrzycę są bardziej podatni od innych osób.
      Śpiączka cukrzycowa. Jest to stan głębokich zaburzeń przemiany materii, wynikający ze znacznego niedoboru insuliny. W okresie przed wykryciem insuliny było to powikłanie bardzo częste i wówczas przeważająca liczba chorych na cukrzycę umierała wśród objawów śpiączki cukrzycowej. Obecnie przy prawidłowym leczeniu cukrzycy śpiączka cukrzycowa jest powikłaniem całkowicie wyeliminowanym. Jak wynika z zestawień ośrodków diabetologicznych, dzisiaj najczęstszą przyczyną występowania śpiączki cukrzycowej są zaniedbania leczenia, sprowadzające się do samowolnego odstawienia przez chorego insuliny.
      Szczególnie często śpiączka cukrzycowa występuje w przebiegu różnego rodzaju zakażeń, np. anginy, grypy itp. Zwykle wskutek podwyższonej ciepłoty ciała i utraty apetytu w tych schorzeniach chorzy ograniczają przyjmowanie pokarmów i równocześnie w obawie przed niedocukrzeniem ograniczają lub odstawiają insulinę. Jest to postępowanie błędne i niebezpieczne dla życia chorego. Należy podkreślić, że dość powszechnie wśród chorych przyjęty pogląd, że jeśli się nie je, nie potrzeba brać insuliny, jest całkowicie niesłuszny. Wiadomo, że właśnie w przebiegu wszelkiego rodzaju zakażeń zapotrzebowanie dobowe na insulinę najczęściej ulega podwyższeniu. Jest więc oczywiste, że odstawienie wówczas insuliny może prowadzić do ostrego zaburzenia przemiany materii, wyrażającego się wystąpieniem śpiączki. Co więcej, także i ci chorzy, którzy normalnie nie stosują insuliny, a tylko przyjmują doustnie leki przeciwcukrzycowe (diabetol), powinni podczas infekcji okresowo stosować insulinę. Jeżeli zaś z powodu upośledzonego apetytu przyjmowanie normalnych posiłków jest utrudnione, należy choremu podawać do wypicia dobrze osłodzone płyny po każdym wstrzyknięciu insuliny (herbata z 6 łyżeczkami cukru).
      Szczególnie szybko rozwija się kwasica cukrzycowa oraz występuje śpiączka cukrzycowa u osób z cukrzycą pierwotną, zwłaszcza u młodzieży. Znane są przypadki wystąpienia śpiączki cukrzycowej w związku z jednodniowym przerwaniem przyjmowania insuliny (np. podczas podróży).
      Istota zaburzeń przemiany materii w kwasicy cukrzycowej i śpiączce cukrzycowej jest bardzo skomplikowana. Z powodu całkowitego braku insuliny dochodzi do zahamowania przemiany związków cukrowych i do bardzo dużej utraty cukru z moczem. Równocześnie ma miejsce znaczna utrata wody i składników mineralnych. Wskutek upośledzonej przemiany związków cukrowych dochodzi do wzmożonego rozpadu tłuszczów, stających się w tej sytuacji głównym źródłem energii. Wzmożona przemiana tłuszczowa powoduje pojawienie się dużej ilości kwasu acetooctowego i acetonu. Związki te pojawiają się w zwiększonej ilości we krwi, a następnie w moczu, w którym mogą być stwierdzone odpowiednimi metodami. Ponieważ są to związki kwaśne, powodują one zaburzenie równowagi kwasowo-zasadowej organizmu z przesunięciem w kierunku kwaśnym. Stąd określono tego rodzaju zaburzenia przemiany materii w cukrzycy pojęciem kwasicy.
      W obrazie klinicznym kwasicy zwraca uwagę bardzo duży wielomocz i pragnienie. Zawartość cukru w moczu jest wysoka (6—8%), równocześnie stwierdza się w moczu aceton, zaś w cięższych przypadkach także kwas acetooctowy. Wskutek utraty dużej ilości płynu zaznacza się wyraźne odwodnienie organizmu (suchy język, skóra sucha, tworząca długo utrzymujące się fałdy, zapadnięcie się gałek ocznych). W związku z narastającą kwasicą pojawia się głębokie i szybkie oddychanie, wymioty, bardzo znaczne ogólne osłabienie, w końcu dochodzi do utraty przytomności.
      W przebiegu tego rodzaju zaburzeń rozróżnia się stan przedśpiączkowy, w którym kwasica cukrzycowa oraz opisane wyżej zaburzenia przemiany materii są miernie nasilone, oraz śpiączkę cukrzycową, w której stwierdza się pełny obraz kliniczny tego stanu chorobowego.
      Leczenie jest możliwe wyłącznie w warunkach szpitalnych, przy czym jest tym skuteczniejsze, im wcześniej się je rozpocznie. O skuteczności leczenia decydują dosłownie godziny i dlatego też chorzy w stanie kwasicy cukrzycowej powinni być hospitalizowani w najbliższym zakładzie służby zdrowia.
      Stwierdzenie acetonu w moczu świadczy o tym, że sytuacja jest alarmująca i konieczna jest natychmiastowa konsultacja lekarska. W związku z tym, że najczęściej to powikłanie występuje w przebiegu różnych infekcji, należy w tym okresie zwrócić szczególną uwagę na właściwe wyrównanie cukrzycy.
      Śpiączka cukrzycowa na ogół rzadko pojawia się w wieku starszym, jednak, jeżeli wystąpi, bardzo często ma przebieg niepomyślny. Dlatego chorzy na tzw. cukrzycę starczą, mimo że na ogół ta postać schorzenia ma przebieg łagodny i najczęściej chorzy na nią nie muszą stosować insuliny, powinni być pod równie dokładną kontrolą jak chorzy na każdą inną postać cukrzycy.
      Powikłania naczyniowe. Jest to bardzo duża grupa powikłań cukrzycy, dotycząca układu krążenia. Powikłania te pojawiają się zwykle po dłuższym okresie trwania choroby, przy czym ich nasilenie może być różne. W dużym stopniu zależy ono od właściwego kontrolowania cukrzycy. Wykazano, że u chorych niewłaściwie leczonych częstość powikłań naczyniowych jest wielokrotnie wyższa niż u tych, u których cukrzyca była stale optymalnie wyrównana. Ponieważ zaś zmiany naczyniowe mogą stanowić poważne upośledzenie zdrowia, dlaczego leczenie cukrzycy ma tak dużą wagę do właściwego wyrównania tej choroby.
      Powikłania naczyniowe w cukrzycy dzieli się na 2 grupy:
      Do grupy pierwszej należą zmiany typu miażdżycy, umiejscowione w tętnicach i tętniczkach całego organizmu. Zmiany te są podobne do zmian miażdżycowych stwierdzanych u osób nie chorujących na cukrzycę, są jednak bardziej nasilone oraz ujawniają się wcześniej. Są to zmiany naczyniowe nieswoiste dla cukrzycy. Zmiany miażdżycowe umiejscowione w tętnicach wieńcowych serca mogą powodować występowanie napadów dusznicy bolesnej (angina pectoris), a nawet zawału mięśnia serca. Mogą również występować w tętniczkach mózgowych. W cukrzycy szczególnie często stwierdza się zmiany miażdżycowe w tętnicach kończyn dolnych, co powoduje stan niedokrwienia stóp i palców. Chorzy cierpią wówczas na bóle w łydkach podczas chodzenia (chromanie przestankowe), zaś w wypadku skaleczenia lub odmrożenia mogą pojawić się na stopie owrzodzenia trudno gojące się, niekiedy o przebiegu złośliwym, prowadzącym do zgorzeli stopy. W takich przypadkach jedynym sposobem leczenia może być amputacja chorej kończyny, dlatego też chorym na cukrzycę zaleca się noszenie wygodnego obuwia, w zimie ciepłych pończoch, poza tym unikanie skaleczenia palców stopy.
      Drugą grupę powikłań naczyniowych w cukrzycy stanowią zmiany w zakresie najmniejszych naczyń krwionośnych, tzw. naczyń włosowatych, czyli kapilarów. Te zmiany są swoiste dla cukrzycy i poza tą chorobą nie są spotykane. Są to zmiany ogólnoustrojowe. Jednak najlepiej poznane i dające najwyraźniejsze upośledzenie stanu zdrowia są zmiany naczyń włosowatych w zakresie siatkówki oka oraz w kłębkach nerkowych. Zmiany w siatkówce polegają na tworzeniu się drobnych wybroczynek krwawych lub większych wylewów, na powstawaniu wysięku, zaś w cięższych przypadkach na rozroście tkanki łącznej na miejsce uszkodzonej tkanki nerwowej siatkówki. Chory zmian początkowych zwykle zupełnie nie odczuwa, natomiast przy rozleglejszych wylewach krwawych do siatkówki może dojść do znacznego upośledzenia wzroku. Zmiany w kłębkach nerkowych w cukrzycy prowadzą do pojawienia się w moczu białka, wałeczków, krwinek czerwonych. Przy bardziej zaawansowanych zmianach występują obrzęki, niekiedy dość rozległe, stwierdza się również nadciśnienie. We krwi stwierdza się podwyższony poziom mocznika jako wyraz upośledzonej sprawności czynnościowej nerek. Do grupy powikłań naczyniowych swoistych w cukrzycy zalicza się obecnie także tzw. cukrzycowe zapalenie nerwów. To powikłanie przejawia się najczęściej w formie dotkliwych bólów w różnych okolicach ciała wzdłuż przebiegu nerwów, często także uporczywym, bolesnym pieczeniem dłoni lub stóp.
      W większości przypadków te dolegliwości ze strony układu nerwowego spowodowane są zmianami w naczyniach włosowatych doprowadzających krew do samych pni nerwowych, a więc odżywiających je. Niekiedy te zaburzenia neurologiczne mogą dawać inny obraz kliniczny, prowadząc do zaburzeń czucia, zniesienia prawidłowych odruchów nerwowych itp.
      Zakażenia. Częstość różnych zakażeń jest ciągle wyższa wśród chorych na cukrzycę niż u innych osób. Wśród tych zakażeń na pierwszym miejscu należy wymienić zakażenie gruźlicze, które jest kilkakrotnie częstsze wśród chorych na cukrzycę, zwłaszcza młodocianych. Dość często zakażenie to pojawia się po przebytej śpiączce cukrzycowej, u kobiet po porodzie. Dlatego też chorym na cukrzycę zaleca się kontrolne nadania radiologiczne płuc 1 raz w roku. W razie wystąpienia zakażenia gruźliczego należy starannie prowadzić leczenie, które w cukrzycy jest równie skuteczne, jak i u osób chorych na gruźlicę bez cukrzycy.
      Wśród innych poważnych zakażeń należy wymienić zakażenia dróg moczowych, w formie zapalenia miedniczek nerkowych oraz odmiedniczkowego zapalenia nerek. To schorzenie jest również częstsze wśród chorych na cukrzycę niż wśród innych grup ludności, przy czym najczęściej występuje u kobiet. Może przebiegać skrycie przez wiele lat, niekiedy może prowadzić do groźnych powikłań pod postacią uszkodzenia brodawek nerkowych (zmartwiające zapalenie brodawek nerkowych). Stany zakażenia nerek są tym groźniejsze dla chorych na cukrzycę, że rozwijają się w narządzie i tak już przez tę chorobę uszkodzonym. Dlatego w razie stwierdzenia zakażenia miedniczek nerkowych należy przeprowadzić dokładne i długotrwałe leczenie.
      Do zakażeń często spotykanych w cukrzycy należą także różnego rodzaju zakażenia skórne. Zwykle nie są to stany groźne, ale uporczywe, niekiedy sprawiają duże dolegliwości, np. świąd. Należą tu różnego rodzaju zakażenia ropne skóry, czyraki, zakażenia grzybicze, szczególnie częste w okolicy narządów rodnych. U mężczyzn spotyka się zapalenie żołędzi i napletka.
      W cukrzycy dość często dochodzi do zaniku dziąseł z równoczesnym stanem zapalnym w zębodołach. Powoduje to przedwczesne wypadanie zębów.
      Uporządkowanie stanu uzębienia jest rzeczą bardzo ważną, gdyż istniejące okołozębowe ogniska zakażenia mogą wpływać niekorzystnie na przebieg cukrzycy.
      Inne powikłania cukrzycy. Poza wyżej wymienionymi, cukrzyca może dawać jeszcze inne powikłania, które są jednak rzadsze i nie wpływają zasadniczo na przebieg choroby. W cukrzycy dość często dochodzi do zmętnienia soczewki oka, czyli do wystąpienia zaćmy. Zaćma pojawiająca się w cukrzycy młodzieńczej, najczęściej po przebytych stanach śpiączkowych, jest powikłaniem swoistym dla tego schorzenia. Natomiast zaćma, pojawiająca się w późniejszym okresie życia, niczym nie różni się od zwykłej zaćmy starczej, co najwyżej pojawia się nieco wcześniej. Innym powikłaniem cukrzycy są zmiany skórne pojawiające się na stopach i podudziach w formie żółtych guzków, które z czasem zanikają pozostawiając cienką bliznę. Są to ogniska tzw. lipoidowego obumierania skóry. Jest to powikłanie dość rzadkie. Wśród powikłań dotyczących narządu ruchu należy wymienić występujące niekiedy zmiany kostne, zwłaszcza stóp, a także dość często spotykany przykurcz ostatnich dwóch palców dłoni.
      Cukrzyca, zwłaszcza jej postać regulacyjna, występuje dość często w skojarzeniu z innymi schorzeniami, jak kamica pęcherzyka żółciowego, kamica nerkowa, nadciśnienie, dna. Niektóre z tych schorzeń mogą również być uważane za wyraz zaburzonej przemiany materii.